Uçak Göstergeleri
UÇUŞ GÖSTERGELERİ:Uçağın üç ana eksendeki (pitch, roll, yaw) hareketleri
ve motorun çalışmasının kontrolü ile seyrüseferin doğru
olarak yapılmasını sağlamak için kokpit ön panelinde
yer alan göstergeler üç ana grupta sınıflandırılırlar.
Bunlar:
-Uçak durum göstergeleri:
Altimetre (altimeter), durum cayrosu (attitude indicator),
dikey hız göstergesi (vertical speed indicator kısaca VSI),
hız göstergesi (airspeed indicator), dönüş-kayış göstergesi
(turn indicator), yön göstergesi (heading indicator) ve
manyetik pusula (magnetic compass).
-Seyrüsefer göstergeleri ve Hava-Yer haberleşme cihazı:
VOR (Very high frequency Omnidirectional Radio
range göstergesi, ADF (Automatic Direction Finder),
NDB (Nondirectional radio Beacon) ve hava-yer haberleşme
cihazı (VHF telsiz),
-Motor göstergeleri:
Devir göstergesi (tachometer), yakıt göstergesi
(fuel tank level indicator), akışmetre (fuel flow),
eksoz ısı göstergesi (EGT Ekshaust Gas Temparature),
yağ basıncı göstergesi (oil press), yağ ısısı göstergesi
(oil temparature) ve manifold basınç (manifold pressure)
göstergesidir.
Genel olarak uçak durum göstergeleri panelin ortasında,
motor göstergeleri gaz kolunun yanında ve seyrüsefer
göstergeleri panelin sağında (uçak tipine göre değişebilir) yer alır.
Piston tek motorlu bir uçak kokpitinde bulunan gösterge ve
kumandalar
( Açıklamalarda kullanılan mavi renk, uçak durum gösterge
ve kumandalarını; yeşil renk, seyrüsefer göstergeleri ve
kumanda kutularını; kırmızı renk, motor göstergeleri ve
kumandalarını tanımlar. )
Uçak durum göstergeleri:
Uçak durum göstergelerinden; altimetre, dikey hız (VSI) ve
hız göstergeleri pito statik (pitot static) sistemle çalışır.
Pito statik sistem kısaca; pito tüpünden gelen basınçlı
havanın doğrudan hız göstergesine yönlendirilmesi,
daha sonra dikey hız (VSI) ve altimetreye aktarılması
olarak tanımlanabilir.
Soğuk havada veya yüksek irtifada yapılacak
uçuşlarda
pito tüpünde meydana gelen buzlanmayı
önleyen ve
buna bağlı olarak havanın kesintiye uğramadan
akışını sağlayan pito ısıtıcısı ile statik alıcılar
uçuştan önce kontrol edilir.
Altimetre:
Altimetre yüksekliği ölçen ve kolayca okunan,
son derece önemli bir göstergedir.
Havacılığın ilk yıllarında kullanılan altimetreler
meydana gelen basınç değişiklikleri nedeniyle
gerçek yüksekliği tam olarak gösteremiyordu.
Amerika Birleşik Devletleri�nde, 1928 yılında
Paul Kollsman barometrik basıncın ayarlanabildiği
ve yüksekliği doğru olarak gösteren bir altimetre
icat ederek dünya havacılığında devrim yaptı.
Kollsman penceresi olarak bilinen bu pencerede
barometrik basınç Inch / Hg değerinden bağlanabildiği
için, uçulan yükseklik tam ve doğru bir şekilde okunabilmektedir.
Nitekim, 1929 yılında Jimmy Doolittle kör uçuşu
yaparak havacılıkta bir ilki gerçekleştirmiştir.
Günümüzde de altimetreler Paul Kollsman ın
1928 yılında bulduğu bu esasa göre çalışmaktadır.
Güvenli bir uçuş için kalkıştan önce yapılan planlamada,
yol boyunca (enroute) kat edilecek arazinin ve arazi üzerindeki
insan yapısı engellerin ve inilecek meydanın yüksekliğinin
bilinmesi çok önemlidir. Planlamalarda bu amaçla ve çok
titiz bir şekilde hazırlanan havacılık haritaları (chart) kullanılır.
Tepeler, televizyon/radyo anten direkleri, su kuleleri, yüksek
gerilim hatları ve benzeri insan yapısı diğer engeller ile
meydanların yükseklikleri bu haritalarda yer alır.
Havacılıkta kullanılan irtifalar beş başlık altında
sınıflandırılmaktadır.
Göstergede Okunan İrtifa (Indicated Altitude):
Altimetreye yerel barometrik basınç doğru olarak
bağlandığında göstergede okunan değerdir. Göstergede
okunan bu değer deniz seviyesinden (MSL / Mean Sea Level)
olan yüksekliktir. Yüksek irtifadan yapılan uçuşlar hariç,
alet uçuşunda (IFR / Instrument Flight Rule) kullanılır.
Basınç İrtifaı (Pressure Altitude):
18.000 MSL ve üzerinde, altimetreye deniz seviyesindeki
standart atmosfer basıncı olan 29.92 Inch/Hg bağlandığında
okunan değerdir. 18.000 MSL ve üzerinde olan yükseklikler
Uçuş Seviyesi (Flight Level) olarak adlandırılır.
Yoğunluk İrtifaı (Density Altitude):
Yoğunluk irtifaı, sıcaklığı standart olmayan basınç
irtifaının düzeltilmiş şeklidir. Bu, uçağın performansına
bağlı olarak kabul edilmiş olan teorik bir değerdir.
Normalin üzerindeki sıcaklıklar uçağın havada tutunmasını
etkiler. Uçuş planlamasında bu durum dikkate alınarak
uçulacak yükseklik, uçağa ait Dash Onedaki (-1) grafiklerden
yararlanılarak önceden belirlenir. Basınç ve yoğunluk irtifaı,
sıcaklık standart olduğunda birbirine eşittir.
Gerçek İrtifa (True Altitude):
Gerçek irtifa, deniz seviyesinin üzerindeki nesnelere
ait olan değerdir. Havacılık haritalarında meydanlar, kuleler,
TV antenleri ve benzerleri bu değer üzerinden belirtilir.
Altimetrede standart olan hava durumunda okunan değer
bir farklılık göstermez. Standart olmayan ısı ve atmosfer
basıncında gerçek yükseklik ile oluşan değer arasında
farklılık olacaktır. Bu nedenle ısı ve atmosfer basınç
değerleri dikkate alınarak gerçek yükseklik hesaplanmalıdır.
Mutlak İrtifa (Absolute Altitude):
Uçağın arazi yüzeyinden insan yapısı engellerden
(AGL / Above Ground Level) olan yüksekliğidir.
Dikey Hız Göstergesi(Vertical Speed Indicator):
Uçağın yükselme ve alçalmasını feet/dakika olarak
gösteren dikey hız göstergesi pito statik sistemle çalışır.
Gösterge gecikmeli çalıştığı için yükselme ve alçalma
değerleri birkaç saniye (6-9 saniye) sonra belli olur.
Bu nedenle alçalma ve yükselme oranlarını takip
etme daima ikinci öncelikte dikkate alınır.
Motor çalıştırdıktan sonra ibrenin değerini
gösterdiği kontrol edilir.
Gösterge uçağın alçalma ve yükselme değerlerini
1000 feet/dakika olarak gösterir. En küçük değer
100 feet/dakika olup, saniyede 16.6 feet veya 5 metre
ölçümünü verir.
Hız göstergesi (Air Speed Indicator):
Hız göstergesi genel olarak uçağın hızını knot
değerinden gösterir ve pito statik sistemle çalışır.
Uçağı üretin firma, uçağın performansına bağlı
olarak gösterge üzerindeki renk kodları ile flap
kullanma limitlerini, seyahat hızını, geçici olarak
uçulacak azami hızı ve asla uçulmayacak olan
hızı belirtmiştir. Resimde de görüldüğü gibi:
48 85 knot arasındaki beyaz çizgi flap kullanma
limitlerini,
90 130 knot arasındaki yeşil çizgi normal uçuş hızını,
130 160 knot arasındaki sarı çizgi uçağın herhangi
bir acil durumda ve geçici olarak uçabileceği hızı,
161 � 164 knot arasındaki kırmızı çizgi (ve üzeri)
asla uçulmayacak olan hızı göstermektedir.
Hava hızları:
Göstergede okunan hız (Indicated Air Speed / IAS):
İrtifa ve hava sıcaklığı gibi etkenlere karşı düzeltilmemiş,
göstergede okunan hızdır.
Hakiki hava hızı (True Air Speed / TAS):
İrtifa ve hava sıcaklığı gibi etkenler dikkate alınarak
düzeltilmiş olan hakiki hava hızıdır.
Düzeltilmiş hava hızı (Calibrated Air Speed / CAS):
Uçulan yüksekliğe ve yoğunluğa bağlı olarak düzeltilmiş
olan hava hızıdır.
Deniz seviyesinde ve standart atmosfer basıncında
CAS ve TAS birbirine eşittir.
Yer hızı (Ground Speed):
Uçağın yere göre hesaplanan hızıdır.
Durum cayrosu (Attitude Indicator):
Uçağın ufka göre olan pitch ve roll hareketini
gösteren ve jiroskopik sistemle çalışan bir
göstergedir. Jiroskopik sistem kısaca;
jiroskop, vakum ve elektriğin birlikte
kullanılmasıyla elde edilen bir çalışma düzenidir.
Günümüz durum cayroları, vakum sistemi normal
olarak beslediğinde son derece doğru çalışan bir
gösterge olup, uçağın 360 derece roll ve +/- 85 derece
pitch hareketini güvenilir bir şekilde ve gecikmeksizin gösterir.
Göstergenin ortasında yer alan beyaz çizgi ufku ve W
uçağı temsil eder. W nin ortasında bulunan küçük küre
referans noktası olarak kullanılır. Pitch hareketlinde küçük
çizgiler 5, büyük çizgiler 10 derecelik değerleri, roll hareketinde
küçük çizgiler 10 büyük çizgiler 30 derecelik değerleri gösterir.
Durum cayrosu normal çalıştığında, kırmızı renkli ve üzerinde
OFF yazan uyarı işareti görülmez.
Dönüş ve kayış göstergesi (Turn and Slip Indicator):
Jiroskopik sistemle çalışan dönüş ve kayış
göstergesinin
ana işlevi, standart oranlı dönüşlerin gösterilmesini
sağlamaktır.
Standart oranlı bir dönüş saniyede üç derecedir.
Bu oranla 360 derecelik bir dönüş iki dakikada tamamlanır.
Standart oranlı bir dönüşün normal olarak tamamlanabilmesi
için; dönüş esnasında eğer hakiki hava sürati (TAS) azalırsa,
yatış açısı da azaltılmalıdır. Aksi durum olduğunda,
yani hakiki hava sürati (TAS) arttığında, ya
tış açısı da arttırılmalıdır. Dönüşlerde bu hususlara
dikkat edildiğinde standart oranlı bir dönüş
doğru bir şekilde tamamlanır.
Dönüş ve kayış göstergesinin alt tarafından yer
alan diğer bölümü de savrulmayı gösterir. Alt bölümün
ortasında yer alan siyah kürenin hareketi ile standart
oranlı dönüşün yatış açısına uygun istikamet dümeni
(rudder) kullanımı ile yapılıp yapılmadığı kontrol edilir.
Örnek olarak; sağa dönüşte eğer siyah küre sağ tarafa
gitmişse sağ pedalın, sola dönüşte sol tarafa gitmişse
sol pedalın gerektiğinden fazla kullanıldığı anlaşılır.
Bu gösterge pitch hareketini göstermez.
Yön göstergesi (Heading Indicator):
Jiroskopik sistemle çalışan yön göstergesi,
uçağın uçtuğu yönü gösterir ve kullanılması kolaydır.
Jiroskopik sistemle çalışması nedeniyle, manyetik
pusulaya göre değerler, sert dönüşlerde dahi tam ve doğru olarak görülür.
Rota sabitlendikten sonra, gidilen yön manyetik
pusula ile de yaklaşık olarak her 15 dakikada
bir kontrol edilerek doğru başta uçulup uçulmadığı
gözlenmeli ve bu kontrol esnasında uçağın düz uçuşta
olduğuna dikkat edilmelidir.
Durum cayrosunda olduğu gibi, yön göstergesinin
de pitch ve roll hareketlerinde kullanılması sınırlıdır.
Göstergede büyük çizgiler 10 küçük çizgiler 5 dereceyi göstermektedir.
Manyetik pusula (Magnetic Compass):
Manyetik pusula çoğunlukla hafif uçaklarda bulunur
ve manyetik kuzeyi gösterir.
Manyetik pusulanın güvenilir olarak kullanılabilmesi
için sınırlamaların ve doğal özelliklerin iyi bilinmesi
gerekmektedir. Bu özellikler; manyetik değişim miktarı,
pusula sapması ve manyetik kuzeydir. Bunlara ek olarak
, hakiki kuzey ile manyetik kuzey arasındaki açı farkı
her zaman dikkate alınmalıdır.
Uçuş öncesi manyetik pusulanın içindeki sıvının tam
olduğundan emin olunmalıdır. Rule esnasında herhangi
bir takılma olmadan çalıştığı ve referans olarak alınan
noktalarda doğru gösterip göstermediği kontrol edilmelidir.
Gösterge tüm uçuş süresince kullanılacağından,
uçuş öncesi kontrollarda arızalı olduğu anlaşıldığında asla uçulmamalıdır.